Dieta w chorobie wrzodowej żołądka lub/i dwunastnicy

Kwarantanna i sytuacja gospodarcza z nią związana, wpłynęła znacząco na stan zdrowia wielu osób, w tym chociażby osoby o osobowości stresowej (czy wysokowrażliwe), charakteryzujące się zaburzonym funkcjonowaniem społecznym oraz trudnościami w wyrażaniu emocji. Takie osoby są częściej narażone na tzw. choroby psychosomatyczne, do których zalicza się również wrzody żołądka i dwunastnicy (rozwinę ten temat niżej). To właśnie w czasie “epidemii strachu” wiele osób gorzej radzących sobie ze stresem, odczuło nawrót i nasilenie objawów różnych chorób. Najwięcej osób zgłosiło się do mnie z problemami układu pokarmowego i o ile dużo się mówi o jelicie drażliwym, SIBO, to wśród tych osób wiele osób cierpiało na właśnie bóle wrzodowe. Mówiąc o patogenezie choroby wrzodowej i dwunastnicy nie powinno się pomijać wpływu czynników psychologicznych, w tym analizy udziału emocji, osobowości. Wg Z. Freuda istotą zaburzeń psychosomatycznych jest skierowanie energii (np z konfliktu psychologicznego) w stronę narządu wewnętrznego, na skutek jej nadmiernej kumulacji spowodowanej brakiem lub nieumiejętnym jej uwolnieniem. Odpowiednia korekcja kierunku padania energii oraz jej prawidłowe rozładowanie (odreagowanie), pozwoli na prawidłowe funkcjonowanie i uniknięcie objawów ze strony narządów wewnętrznych (somatyzacji). Wprawdzie pojedyncza sytuacja stresowa nie spowoduje trwałych zmian organicznych, ale długotrwała ekspozycja na stresor może skutkować rozwojem choroby wrzodowej. Mówi się, że nawet 30% do 65% wrzodów żołądka i dwunastnicy jest spowodowanych stresem.

Czy każdemu grożą wrzody? O tym dowiecie się z artykułu, choć nadmienię, że jest to choroba wieloczynnikowa, a na tą chwilę najczęściej zwraca się uwagę na często współistniejący z chorobą wrzodową żołądka i dwunastnicy rozrost bakterii gram ujemnej Helicobacter pylori. Duże znaczenie oczywiście w przebiegu naszego zdrowia ma nasza higiena, tryb życia, jakość jedzenia, używki, czy wspomniane radzenie sobie ze stresem i geny. Wszystkie te czynniki pośrednio mogą mieć wpływ na rozwój wrzodów. Stosunkowo poznana nowa dziedzina- epigenetyka, pokazuje na szczęście, że geny są tylko szkicem, a pozytywne zmiany w naszych działaniach, czy nawet percepcji mogą je zmienić! Zarówno zdrowe odżywianie może „wyłączyć” negatywną ekspresję genów, jak i wiemy już, że to nie geny kontrolują komórki, ale komórki reagują na środowisko, w którym się znajdują. Wyjaśnia, że mając własne przekonania, przez ich pryzmat reagujemy na sytuacje (lub środowisko), w którym się znajdujemy. Dlatego w drodze do uzdrowienia warto karmić się dobrej jakości myślami i jedzeniem :).

Aby lepiej zrozumieć chorobę wrzodową, chciałabym wpierw Was przeprowadzić przez budowę układu pokarmowego człowieka i pełnione przez niego funkcje.

Twój układ trawienny to jedyny system w twoim organizmie, który może funkcjonować bez pomocy twojego mózgu. Najprościej mówiąc – twój brzuch ma swój własny jelitowy układ nerwowy, o którym często się mówi „drugi mózg” [A]. Jest to jeden z najważniejszych układów, o jakich możesz się nauczyć, ponieważ to poprzez układ trawienny dostarczasz swojemu ciału wszystkie składniki odżywcze, których ono potrzebuje, by wyglądać i czuć się jak najlepiej.

Układ trawienny

Pokarm po pobraniu go przez jamę ustną, przesuwany jest przez dalsze odcinki przewodu pokarmowego, po drodze ulega trawieniu, odbierane są z niego potrzebne składniki tj białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, sole mineralne i woda. Niepotrzebne elementy są usuwane na zewnątrz. Aby te wszystkie procesy zachodziły prawidłowo, ściany układu trawiennego są specjalnie zaprojektowane; zawierają mięśnie, które stymulują skurcze do przesuwania kęsów jedzenia, ościełane od wewnątrz błoną śluzową, układającą się w liczne fałdy, które zapewniają większą powierzchnię wchłaniania potrzebnych związków. 

No i mamy Żołądek, również pokryty błoną śluzową, która ma dużą zdolność do regeneracji – odtwarzania się, w momencie, kiedy zostanie uszkodzona. Odżwiernikiem łączy się z dwunastnicą- początkiem jelita cienkiego. Warto zwrócić uwagę w kontekście wrzodów, na krzywiznę mniejszą i większą.

Żołądek przede wszystkim miesza pokarm z silnie kwaśnym sokiem żołądkowym, kontynuując trawienie rozpoczęte w jamie ustnej, a następnie przesyła treść pokarmową dalej, do jelit. Wydziela dodatkowo śluz pokrywający błonę śluzową, pełniący funkcję ochronną oraz kwas solny, będący istotnym składnikiem soku żołądkowego. Na czczo produkujemy niewielkie ilości soku, by nie uszkadzać błony śluzowej, dopiero zwiększa się jego ilość w momencie dojścia pokarmu. Produkujemy ok 1,5-2,5 l soku żołądkowego na dobę.

Przez komórki okładzinowe żołądka wydzielany jest też wewnętrzny czynnik niezbędny do prawidłowego wytwarzania witaminy B12. 

Ile czasu przebywa pokarm w żołądku? Nieduże posiłki do 2 h, duże nawet do 7 h. Pokarm zmienia się tu w płynną masę i wędruje dalej do jelit.

Do dwunastnicy spływają enzymy wyprodukowane w wątrobie i trzustce. Tutaj ważnym elementem będzie pierwszy odcinek zwany opuszką, bo to właśnie tu i w żołądku najczęściej powstają wrzody.

Tak, zarówno w żołądku, jak i w dwunastnicy działają kwasy, które mają silne właściwości żrące oraz enzymy, które są nam potrzebne, aby każde pożywienie przekształcić w formę łatwo przyswajalną. Niestety te same substancje mogą z pewnych przyczyn wywołać wrzody lub stany zapalne żołądka i dwunastnicy. Mieszanina kwasu i enzymów może trawić ścianę żołądka lub dwunastnicy, co prowadzi do nadżerek, nieżytów, owrzodzeń, a nawet nowotworów. Dlatego warto jest by zadbać o swoje zdrowie jak najwcześniej.

W tym artykule chce Wam przy okazji pokazać jak ogromny wpływ na wydzielanie soków trawiennych, ma to co jemy i pijemy, tak samo na bytujące w naszym układzie pokarmowym bakterie. 

Wielu pacjentów nie jest świadomych tego, jak poważne konsekwencje może mieć nieleczona choroba wrzodowa lub ostra postać tej choroby i że w jej leczeniu niezwykle ważną rolę odgrywa odżywianie. Poprzestając na leczeniu farmakologicznym, nie wprowadzając zmian w swojej diecie, nie stosując fitoterapii, można opóźnić czas wyzdrowienia.

Co to jest ten wrzód?

Wrzód żołądka jest to ubytek w ścianie żołądka, obejmujący błony: mięśniową i śluzową oraz tkankę podśluzową. Występuje on najczęściej na krzywiźnie mniejszej, rzadziej na tylnej ścianie żołądka, a najrzadziej w okolicy przedodźwiernikowej i podwpustowej” [1]. W początkowym stadium choroby obserwuje się jedynie powierzchowne uszkodzenie błony śluzowej, tzw. nadżerkę. Wrzód rozwija się dopiero wtedy, gdy stworzą się sprzyjające ku temu warunki. Wówczas zmiana rozrasta się, a wnikając w głąb ściany żołądka, uszkadza coraz głębiej leżące warstwy oraz siatkę naczyń krwionośnych. Wrzód najczęściej nie przekracza średnicy 5-25 mm i składa się z kraterowatego zagłębienia otoczonego stanem zapalnym, a w jego zagłębieniu znajduje się ognisko martwicy skrzepowej. Błona śluzowa dzięki swoim dużym zdolnościom regeneracyjnym z łatwością radzi sobie z pojedynczymi zmianami. O chorobie wrzodowej mówi się dopiero wtedy, kiedy obserwuje się liczne, trudno gojące się uszkodzenia powodujące dolegliwości i powikłania. Nieleczone wrzody uszkadzając naczynia krwionośne, mogą wywołać krwotok lub w ostateczności doprowadzić do perforacji. Przenikając przez kolejne warstwy ściany żołądka, mogą spowodować przebicie do otrzewnej lub sąsiadujących narządów [2]. 

Choroba wrzodowa to przewlekły, pojawiający się cyklicznie proces chorobowy, polegający na powstawaniu ubytków błony śluzowej w obrębie górnego odcinka przewodu pokarmowego, w miejscach narażonych na działanie kwasu solnego i pepsyny. Ma charakter nawrotowy. Występuje u około 5–10% całej dorosłej populacji [3]. Mężczyźni chorują ponad 2-krotnie częściej niż kobiety (dotyczy to tylko wrzodu dwunastnicy, u osób chorych na wrzód żołądka nie ma zróżnicowania w stosunku do płci [4]). Ponad 60% wrzodów zlokalizowanych jest w dwunastnicy [3].  

U większości osób cierpiących na tą chorobę, po okresach objawowych, trwających kilka tygodni, następują okresy bezobjawowe, mogące trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy. 

Za główny czynnik uznaje się obecnie zakażenie bakterią Helicobakter pylori, [5]- 70% przypadków, jednak czy u osoby zakażonej rozwinie się choroba wrzodowa czy też nie, uzależnione jest od czynników, takich jak: predyspozycje genetyczne – np co ciekawe: u osób z grupą krwi „0” (obecność antygenu Lewis B, który jest receptorem na komórkach nabłonka ułatwia przyleganie bakteriom H. pylori).

Drugi w kolejności czynnik wpływający na powstawanie wrzodów to nadmiernie stosowane leków NLPZ (niesteroidowe leki przeciwzapalne), czy aspiryny (kwas acetylosalicylowy). Należą one do powszechnie dostępnych i najczęściej stosowanych, które można nabyć bez recepty. Stosowane są w leczeniu bólu, głównie przewlekłego, co wiąże się z ich długotrwałym przyjmowaniem. Niestety mają wiele skutków ubocznych, w tym negatywny wpływ na układ pokarmowy [6]. Powodują bezpośrednie uszkodzenie komórek nabłonka żołądka. Poprzez zahamowanie aktywności cykloksygenazy typu I (COX-1) zmniejszają wytwarzanie prostaglandyn (PGE1, PGE2, PGI2) w śluzówce żołądka, które mają działanie ochronne. Najbardziej toksyczne działanie w stosunku do śluzówki żołądka wykazują piroksykam, indometacyna i ketoprofen. Relatywnie najmniej szkód wywołują ibuprofen i nabumeton. Niemniej – leki powinny zawsze być ostatecznością, warto poszukać źródła bólu, zaczynając od rozwiązań, które daje nam natura, jak np.kora wierzby, czy złocień maruna przy migrenach.

Inne czynniki mające pośrednio wpływ na powstanie wrzodów to: palenie papierosów i spożywanie alkoholu. Pomimo, że papierosy nie mają bezpośredniego wpływu na chorobę, to negatywnie działają na błonę śluzową żołądka oraz utrudniają leczenie. Wypalenie kilku papierosów zmniejsza produkcję wspomnianych związków ochronnych – prostaglandyn oraz dwuwęglanów, które wzmagają ochronne właściwości warstwy śluzowej. Ponadto palenie zmniejsza przepływ krwi przez warstwę śluzu (co zaburza dostawy tlenu i budulca) oraz wzmaga wytwarzanie kwasu solnego. 

Z kolei etanol zawarty w napojach alkoholowych uszkadza śluzówkę żołądka, zmniejsza produkcję ochraniającego przewód pokarmowy śluzu. 

Psychosomatyka

Coraz częściej mówi się również o chorobie wrzodowej jako chorobie psychosomatycznej [7,8].  

Psychika ma olbrzymi wpływ na rozwój, przebieg i efekty leczenia. Choroba psychosomatyczna jest chorobą narządu lub tkanki ściśle powiązaną z psychiką, określonymi cechami charakteru, umiejętnościami radzenia sobie w życiu. Osoby z chorobą wrzodową często cechują się zwiększoną nerwowością. Gorzej sobie radzą z przeciwnościami życia codziennego. Nawet 30% do 65% wrzodów żołądka i dwunastnicy jest spowodowanych stresem. Do choroby wrzodowej predysponuje głównie tzw. typ osobowości „D” tzw. osobowość stresowa (distressed personality)- definicję tą wprowadzono w latach 90-tych XX wieku [9]. Dla osobowości „D” charakterystyczne są zaburzenia w dwóch wymiarach – ujawnianiu i wyrażaniu emocji oraz w funkcjonowaniu społecznym. Wiąże się to z ciągłym tłumieniem negatywnych emocji w obawie przed dezaprobatą i odrzuceniem ze strony otoczenia. Osoba o tej osobowości ma problem z wyrażaniem emocji i wycofaniem języka ciała (regresywny język ciała) od okresu dzieciństwa. Dzieci nie posiadają w pełni wykształconej zdolności do werbalnego przekazywania emocji, dzieje się to jedynie poprzez reakcje organizmu [11]. 

Typowymi cechami tej osobowości są: pesymizm, niskie poczucie własnej wartości, obwinianie się za wszystko. Ponadto obserwuje się mniejszą zdolność do szukania i uzyskania wsparcia społecznego, poczucie wyczerpania oraz stałe napięcie [9, 10]. 

Dodatkowo u jednostek z osobowością stresową zauważa się większą podatność na stres oraz słabszą aktywność układu immunologicznego [10]. Niedostateczna reakcja odpornościowa może tłumaczyć, dlaczego infekcja Helicobacer pylori u jednych przebiega bezobjawowo, a u innych prowadzi do rozwoju choroby wrzodowej. 

Dodatkowo według Franza Alexandra (1962) u osób z rozpoznaniem wrzodu żołądka głównym obciążeniem jest frustracja potrzeb oralnych, tj zaspokojenie pragnienia głodu i miłości. U osoby dorosłej powodują uczucia urażonej dumy, zagrożenia autonomii oraz braku pozytywnej oceny i akceptacji. Silnej przeżywają negatywne uczucia takie jak gniew, wrogość, irytacja.

Podaje się również, że wrzody są wiązane z lękiem, przekonaniem, że nie jest się dość dobrym.  Faktycznie wg analiz u jednostek z chorobą wrzodową obserwuje się wysoki poziom lęku [10, 12, 13].

Psychosomatycznie żołądek symbolizuje otwarcie, przystosowanie, gotowość przyjęcia, emocjonalne bezpieczeństwo, poczucie przynależności. W psychosomatyce przyjmowanie i przetwarzanie pokarmów symbolizują świadome przyjęcie i przetwarzanie nowych doświadczeń. (L. Hay). Update (2023): więcej o układzie trawiennym na tym poziomie przeczytasz TU.

Polecana codzienna afirmacja dla osób z wrzodami żołądka wg Louise Hay: „Kocham i akceptuję siebie. Jestem w zgodzie z samym sobą. Jestem wspaniały”.

Wrzody zalicza się dodatkowo do chorób cywilizacyjnych, ponieważ wpływ na zaostrzenie choroby mają czynniki, które nieodłącznie towarzyszą codziennemu życiu: nieodpowiedni styl życia, długotrwały stres czy ciągły pośpiech [14,15]. Również wspomina się o predyspozycjach genetycznych. Warto wspomnieć, że ponadto osoby żyjące w napięciu i długotrwałym stresie charakteryzują się skłonnością do niezdrowego trybu życia. Częściej sięgają po używki, nieregularnie i niezdrowo się odżywiają, a ich dieta często jest niedoborowa [16]

Rzadsze przyczyny:

– zespół Zollingera-Ellisona łączący się z guzem trzustki. Guz ten produkuje duże ilości, o wiele większe niż u zdrowych ludzi, hormonu (gastryny) pobudzającego komórki żołądka do wydzielania kwasu solnego. Na skutek nadprodukcji kwasu dochodzi do zaburzenia równowagi między mechanizmami obronnymi a kwaśnym sokiem żołądkowym. 

– choroba Leśniowskiego-Crohna, 

– glikokortykosteroidy,

– nadczynność przytarczyc, 

– mastocytoza układowa i inne.

Helicobacter Pylori

Helicobacter pylori to patogenna gram-ujemna, urzęsiona bakteria , dość szeroko rozpowszechniona na świecie. Zakażenie nią odbywa się trzema drogami: ustno-ustną, odbytniczo-ustną i żołądkowo-ustną. Bakterie mogą przetrwać w ślinie oraz kale. Wśród członków rodziny najczęściej dochodzi do zakażenia drogą kropelkową, np. przez pocałunek. Drobnoustroje te mogą się znajdować w nieprzegotowanej wodzie i na niemytych owocach i warzywach.

Helicobacter pylori to względny beztlenowiec, którego naturalnym siedliskiem jest śluz pokrywający nabłonek żołądka. Potrafi przetrwać w kwaśnym środowisku żołądka, co zapewnia jej syntetyzowany przez nią enzym ureaza. Rozkłada ona mocznik do amoniaku i dwutlenku węgla. Powstawanie amoniaku prowadzi do neutralizacji kwaśnego środowiska żołądka w otoczeniu bakterii, dzięki czemu powstają warunki dogodne dla jej wzrostu.

Zakażenie H. pylori wywołuje „kaskadę” reakcji ze strony błony śluzowej żołądka i dwunastnicy: od ostrego zapalenia przez zapalenie przewlekłe z powstawaniem nadżerek lub owrzodzeń, aż do zaniku błony śluzowej, co u części chorych przyczynia się do ogniskowego przekształcania się śluzówki żołądka w śluzówkę jelitową. Na tym podłożu może dojść do rozwoju nieprawidłowych komórek nabłonkowych, co grozi nowotworem żołądka.

Dlatego w leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy główną rolę wg medycyny konwencjonalnej odgrywa eradykacja H. pylori poprzez zastosowanie leków. Na szczęście natura również przychodzi nam z pomocą.

Obecnie obserwujemy rosnącą oporność bakterii na przyjmowane antybiotyki oraz spadek skuteczności terapii konwencjonalnej. Okazuje się jednak, że naturalne substancje występujące w surowcach zielarskich mogą być wartościowym wsparciem w zwalczaniu tej problematycznej infekcji.

Fitoterapia przy Helicobacter pylori

Niezależnie, czy współwystępują wrzody żołądka i dwunastnicy, przy infekcji bakterią warto spróbować początkowo leczenia fitoterapeutycznego, które jest mniej ingerujące w naturalne procesy fizjologiczne organizmu. Surowce roślinne mają udowodnioną skuteczność działania w stosunku do pałeczek H.pylori.

Jednym z pierwszych surowców jest korzeń lukrecji gładkiej, który zawiera kwas glicyryzynowy, hamujący wzrost tego drobnoustroju. Jego suplementację np. w postaci DGL warto rozważyć pod okiem specjalisty.

Niesamowitym surowcem, który najczęściej zalecam przy Helicobacter pylori jest Mastika– żywica z drzewa pistacji kleistej, która działa osłonnie na śluzówkę żołądka, oraz wspiera ją w regeneracji. Posiada silne właściwości bakteriobójcze i grzybobójcze. Stosuje się ją 40 minut przed posiłkiem 2 x dziennie. 

Dodatkowo warto rozważyć komplementarnie suplementy: Sacharomyces Boulardii lub Narum Tab z mynarum.com (rabat na probiotyki, kod 22KKA- 7%), ekstrakt wodny z liści babki lancetowatej (polecam z Biolit- rabat 10%- kod 22KKA), NAC, kwercetynę, olej z czarnuszki, sok z kapusty, kurkuminę (polecam Healthlabs- rabat kocieda10), wit E, C, selen.

Nie mam jeszcze z nią doświadczenia, ale niesamowite właściwości wykazuje również żółtlica drobnokwiatowa, która zawiera kwas kawowy i chlorogenowy, jak i niezwykły protokatechowy. Ma udowodnione działanie cytoprotekcyjne (komórkoochronne), wzmacnia błonę śluzową żołądka, działa przeciwzapalnie w układzie pokarmowym. Nalewka z żółtlicy może mocno obniżyć próby wątrobowe. Posiada przede wszystkim działanie blokujące ureazę, która osłabia h.pylori.

Kolejnym surowcem hamującym ureazę jest ekstrakt z zielonej herbaty, bogaty w EGCG , galusan epigallokatechiny.

W opornych na leczenie infekcjach można rozważyć remedia o silnym działaniu przeciwbakteryjnym, np. olejków eterycznych jak olejek cząbrowy, czy oregano. Również do hamowania wzrostu bakterii stosuje się ziele lebiodki, zwłaszcza Origanum vulgare.

Wyniki badań wykazały, że codzienne spożywanie kiełków brokułów, bogatych w sulforafan przez okres 2 miesięcy, zmniejszyły kolonizację Helicobacter pylori. Zatem może to być smakowity element uzupełniający terapię leczniczą.

Objawy choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy

• ból zlokalizowany w nadbrzuszu – pojawia się zwykle 1-3 h po posiłku (wrzody żołądka), ustępuje po spożyciu pokarmu lub zażyciu leków zobojętniających kwas solny. Często bóle występują w nocy lub nad ranem – na czczo (wrzody dwunastnicy). Nawracają co kilka miesięcy (nasilenie dolegliwości wiosną i jesienią). [19,20,21]
• pieczenie występujące za mostkiem (tzw. zgaga)
• nudności, wymioty
• kwaśne lub gorzkie odbijanie, czkawka
• zmniejszenie apetytu
• niesmak w ustach
• zaparcia na przemian z biegunkami
• chudnięcie
• wzdęcie
• czasem niedokrwistość, przy tym senność, męczliwość
• Często nie jest widoczna krew w kale! Dopiero wykazuje ją badanie kału.

Leczenie naturalne choroby wrzodowej

Fitoterapia może zarówno wspomagać podczas leczenia konwencjonalnego, jak i może również stanowić główną metodę leczenia.W ziołolecznictwie stosowane są surowce o działaniu:

• antybakteryjnym,
• przeciwzapalnym
• osłaniającym, powlekające zmienioną zapalnie śluzówkę żołądka czy dwunastnicy (śluzy).

Co więcej wiele roślin ma działanie wielokierunkowe, łączące powyższe w jednym.

Do surowców, które najczęściej stosuje u klientów w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy należą:

• korzeń prawoślazu,
• korzeń lukrecji gładkiej, forma ekstraktu DGL
• kwiatostan rumianku,
• nasiona lnu,
• liść babki lancetowatej, patrz H.pylori,
• miąższ aloesu,
• propolis oraz manuka; manukę można łączyć z z mielonymi nasionami kozieradki
• kiełki brokułów oraz sok z kapusty
• olej z owoców rokitnika.
• liść melisy- uspokajająco
• krwawnik – przy niewielkich krwawieniach, czasem stosuje w formie ekstraktu wodnego z firmy Biolit (rabat ze współpracy- 10% na produkty na kod 22KKA).

Krwawnik sprawdza się w terapii wspomagającej przy wrzodach żołądka, dwunastnicy, z wysoką i niską kwasowością soku żołądkowego, w stanach zapalnych i chorobach zakaźnych przewodu pokarmowego (żołądka, jelita grubego, biegunkach), w chorobach wątroby oraz dróg żółciowych, a także w krwawieniach z macicy, jelit, nosa, krwawieniu z dziąseł, stanach zapalnych jajników i macicy .

W chorobie wrzodowej poleca się surowce zawierające polisacharydy (tzw. śluzy roślinne). Wpływają osłonowo w rejonie zmienionej zapalnie śluzówki, chronią w ten sposób przed drażniącym działaniem soków trawiennych. Mogą zaburzać adhezję komórek bakteryjnych do błony śluzowej żołądka. Mają także właściwości przeciwzapalne, immunomodulujące, przeciwutleniające oraz odtruwające. Jest to: korzeń prawoślazu, kwiat dziewanny, liść babki lancetowatej, plecha porostu islandzkiego, polisacharydy występujące w algach oraz miąższu aloesu. Cenne są także nasiona lnu, gorczycy, babki jajowatej oraz kozieradki. 

Proszek z kory wiązu czerwonego

Kora wiązu dba o zdrowie błony śluzowej przewodu pokarmowego i górnych dróg oddechowych. Można z niego robić napary lub dodawać do potraw. Zawiera składniki aktywne, do których należą m.in. śluzy, flawonoidy i kwas salicylowy. Śluzy powlekają błonę śluzową jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka i jelit, tworząc na niej warstwę ochronną i zapobiegając jej uszkodzeniom. Z kolei flawonoidy i kwas salicylowy łagodzą już istniejące podrażnienia i ubytki oraz sprzyjają ich gojeniu się.

Zestaw ziół na choroby żołądka

Wg Zajcewa gojenia mają następujące zioła: wspomniana wcześniej babka, nagietek oraz krwawnik. Najlepiej połączyć je z ziołami uspokajającymi, tj melisa. 

Każdą formę terapii ważne by wesprzeć przez odpowiednio dopasowaną dietę oraz uregulowany tryb życia. Bardzo istotne jest żywienie, które ma przede wszystkim nie drażnić błony śluzowej żołądka oraz działać leczniczo, otulająco, a przy tym nie powodować utraty masy ciała. Poza odpowiednim doborem źródeł żywienia istotną rolę odgrywają sposób przygotowania posiłków oraz temperatura spożywanych pokarmów [19,20,21]

Terapia żywieniowa

Znaczenie diety w leczeniu zmieniało się na przestrzeni lat. Kiedyś stanowiła szczególną rolę w leczeniu choroby wrzodowej żołądka, później zaczęto ją negować. Obecnie potwierdza się, że odpowiednia dieta lekkostrawna i i odżywcza oraz styl życia jest ważnym czynnikiem wspierającym leczenie, łagodzącym dolegliwości, a często powodującym ich całkowite ustąpienie.

Dieta w chorobie wrzodowej żołądka od lat opiera się na podobnych zasadach, jednakże jak to zazwyczaj bywa, musi być indywidualnie dopasowana do stanu zdrowia i stylu życia osoby. Głównie powinna dostarczać odpowiednią ilość energii i składników odżywczych, aby została utrzymana należna masa ciała. W miarę możliwości powinna działać leczniczo i osłaniająco na powstałe już zmiany w żołądku [21,23] 

Główne zasady diety w chorobie wrzodowej:

1. Regularne mniejsze posiłki (3-4), co minimum 3-4 godziny.
2. Jedzenie bez pośpiechu, bez stresu, dobrze przeżuwany każdy kęs.
3. Przed snem należy spożywać lekkostrawną kolację, która pomaga w zapobieganiu występowania bólów nocnych, które często wybudzają chorych ze snu [23,24] . Najlepiej by ostatni posiłek zjeść do godziny 19.
4. Świeże pokarmy sugeruje się spożywać o umiarkowanej temperaturze, aby zapobiec termicznym podrażnieniom oraz przekrwieniu błony śluzowej.
5. Zaleca się ograniczenie octów, cytrusów oraz ostrych przypraw
6. Kontrolowanie ilości błonnika (indywidualne) oraz produktów wysoko-fermentujących (wzdymających, z grupy Fodmap- update: więcej przeczytasz TU).
7. Eliminacja używek tj. alkohol, palenie tytoniu, 
8. Eliminacja napojów gazowanych, zwłaszcza z kofeiną. Nie poleca się również kawy, mocnej herbaty. Do obserwacji produkty histaminowe jak kakao, czekolada. [22,25]
9. Unikanie smażenia potraw, bardzo istotna jest zdrowa obróbka termiczna jedzenia.
10. Niestosowanie leków NLPZ.

Nie u wszystkich chorych objawy kliniczne występują po tych samych pokarmach, dlatego ważne jest by dietę dopasować indywidualnie, wyeliminować składniki, po których dochodzi do ataku bólowego. Istotne jest, aby mimo ustąpienia objawów utrzymywać dietę przez dłuższy czas, gdyż szybka rezygnacja z dietoterapii może doprowadzić do nawrotu dolegliwości lub ich zaostrzenia [21,22, 26]

Dieta zazwyczaj przynosi ulgę, znacząco zmniejsza lub eliminuje dolegliwości, takie jak bóle brzucha i objawy dyspeptyczne – odbijania, wzdęcia czy zgaga. Większość zaleceń dietetycznych pokrywa się z wytycznymi w chorobie refluksowej przełyku. [27]

Postępowanie dietetyczne w chorobie wrzodowej ma na celu taki dobór produktów, by nie zalegały one długo w żołądku, były łatwo przyswajalne oraz nie powodowały nadmiernego wydzielania soku żołądkowego, gdy jest z tym problem. 

Źródło tłuszczy

Według ogólnoprzyjętych wytycznych należy unikać posiłków bogato-tłuszczowych, z mojego doświadczenia wynika, że jest to indywidualne, ale spożycie tłuszczu powinno być stopniowo zwiększane i obserwowane.

Wskazane jest, by osoby z chorobą wrzodową uwzględniały w diecie produkty bogate w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Kwas linolowy może mieć pozytywny wpływ na zdolność obronną błony śluzowej. Kwas ten jest głównym źródłem działających cytoochronnie prostaglandyn, ponadto przyspiesza angiogenezę, ułatwiając gojenie się uszkodzeń błony śluzowej [28]. Spożywanie kwasu linolowego jest skorelowane z rzadszym występowaniem wrzodów [29]. 

Innym mechanizmem, dzięki któremu kwasy tłuszczowe mogą zmniejszać zachorowalność na chorobę wrzodową, jest obserwowany w badaniach in vitro ich hamujący wpływ na rozwój H. pylori, należą do nich głównie grupy omega-3 oraz omega-6 wielonienasyconych kwasów tłuszczowych [30]. Dobrym źródłem zdrowych kwasów tłuszczowych są ryby oraz oleje roślinne, głównie oliwa z oliwek czy olej lniany. Jeśli chodzi o suplement omega 3, polecam Omega Me Healthlabs (rabat: kocieda10).

Mleko – czy można pić?

Jeszcze niedawno zalecano przy wrzodach dietę mleczną, przynoszącą doraźną ulgę. Dziś już wiemy jednak, że jest to tzw. „efekt odbicia”, czyli późniejsze pobudzenie wydzielania soku żołądkowego. Dlatego nie zaleca się jego nadmiernego stosowania. Z kolei w czasie terapii lekami z bizmutem mleko oraz jego przetwory należy całkowicie wyeliminować, gdyż lek traci swoje właściwości lecznicze [23]. 

Warzywa i dieta nieskobłonnikowa

Zaleca się ograniczenie warzyw wysokofermentujących, szczególnie przy zaostrzeniu choroby oraz zawierających dużo włókna strukturalnego— takich jak łodygi szparagów, które działają drażniąco na błonę śluzową, zalegają, doprowadzając do bolesnych skurczów. 

Warzywa i owoce nie powinny być spożywane na surowo, raczej w postaci soków lub koktajli rozcieńczonych wodą lub ugotowane, przecierane. Z racji ich ograniczenia należy rozważyć dodatkową suplementację np. wit C, której niedobór często jest wiązany z wrzodami.

Mówi się, że dieta wysokobłonnikowa może być jednym z czynników wpływających na nawrotowość choroby wrzodowej, choć są też badania pokazujące odwrotną sytuację [31], zaleca się, jednakże obserwacje w tym zakresie. Wykazano, że spożywanie włókna pochodzącego z roślin strączkowych jest najefektywniejsze z punktu widzenia obniżenia ryzyka wystąpienia choroby wrzodowej. Rośliny strączkowe oraz orzechy należą do najlepszych źródeł włókna rozpuszczalnego. Właśnie tej frakcji przypisywane jest to korzystne profilaktyczne działanie [32]. Jednak osoby będące w fazie zaostrzenia objawów choroby mogą odczuwać dyskomfort po spożyciu strączków, wówczas należy je wyeliminować. Ważne jest, by pomimo ogólnych zaleceń, przede wszystkim obserwować indywidualną tolerancję składników pokarmowych u danej osoby. Często czynnikiem zaostrzających zapalenie błony śluzowej żołądka są alergeny pokarmowe. U osób uczulonych na dany pokarm, po spożyciu określonych produktów mogą rozwijać się w błonie śluzowej żołądka zmiany o typie przekrwienia, obrzęku, zblednięcia, a nawet nadżerek. Metodą pomocną w rozpoznaniu alergii jest ustalenie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy spożyciem danego pokarmu, a powtarzalnym objawem/objawami chorobowymi. Wówczas należy zastosować dietę eliminacyjną. 

U osób z chorobą wrzodową dwunastnicy częściej niż u osób zdrowych obserwuje się przyspieszone opróżnianie żołądkowe. Badania eksperymentalne wykazały, że zawartość w diecie znacznej ilości żelujących polisacharydów, takich jak guma guar może wywierać u tych osób korzystny efekt [33]  

Zasady

Dieta najlepiej jeśli jest oparta na: gęstoodżywczości, naturalności i produktach przeciwzapalnych, warzywach, owocach, mięsie, rybach, zdrowych tłuszczach. Warto przestrzegać zasad zdrowego tryby życia, bardzo duze znaczenie ma regularny sen, oraz umiarkowany wysiłek fizyczny i unikanie używek [34] 

Zalecane produkty	Niezalecane produkty
Banany	Duże ilości soli i ostrych przypraw, pieprz, chrzan, ostra papryka, musztarda, majonez
Wybieraj owoce w pełni dojrzałe i słodkie mają bardziej kojące działanie niż kwaśne. Owoce, które będą bezpieczne: jabłka, morele, banany, jagody, mango, papaja. Czasem w pierwszym etapie postępowania dietetycznego lepiej spożywać owce gotowane Rozcieńczone soki owocowo-warzywne	Surowe warzywa
Sok ze świeżej, surowej kapusty pobudza ściany żołądka do produkcji większej ilości śluzu, co zwiększa ochronę przed sokami trawiennymi. Zawdzięcza ona swoje właściwości związkowi o nazwie gefarnat oraz substancji przypominającej karbenoksolon – lek stosowany w leczeniu choroby wrzodowej. Sok z kapusty działa ochronnie na komórki błony śluzowej żołądka, pobudzając je do produkcji śluzu. Inne potwierdzone badaniami korzystne działanie tego warzywa zależne jest od jego właściwości bakteriobójczych [35] Jeśli się dobrze czujesz po nim; 2 x dziennie po pół szklanki	Mleko, produkty mleczne wg tolerancji, szczególnie przemysłowe
Kiełki brokuła	Napoje alkoholowe i gazowane
Miód, propolis (h.pylori)	Kwaśne soki
Wody lecznicze uzdrowiskowe np. z Krynicy Zdrój, jak Zuber, Wielka Pieniawa, Helena, HenrykZielona herbata w umiarze	Kawa (z kofeina i bez – dopuszcza się 1 filiżankę, do obserwacji w zależności od tolerancji) [49]
Chude mięso, ryby	Bardzo tłuste mięso zwierzęce i wędliny, sporadycznie wg samopoczucia i etapu choroby
Przeciery, koktajle z owoców	Wysokobłonnikowe, surowe owoce- eliminacja przy zaostrzeniach
Gotowane warzywa	Bardzo tłuste, obfite potrawy
Zastosować śluzy roślinne powlekające błonę śluzową żołądka. Mają one działanie przeciwzapalne, zmniejszają uczucie głodu, utrudniają wiązanie toksyn i przyśpieszają ich wydalanie. Śluzy zawierają: nasienie lnu, korzeń prawoślazu, nasienie babki płesznik, porost islandzki.	Brokuły, kalafior, czosnek, cebula, kapusta, do obserwacji, często dobrze tolerowane małe ilości
płatki owsiane, ryż, kasza jaglana, quinoa, drobne kasze jak kuskus, amarantus, chleby bezglutenowe dobrej jakości np PięćPrzemian	Ograniczenie razowego pieczywa świeżego, czasem grubych kasz, makaronu, chleba pszenicznego z supermarketu
Kefir, maślanka, jogurty o temperaturze pokojowej np kozie, owcze (wg tolerancji)	Sosy, esencjonalne wywary mięsne/z kości, Nadmierne wydzielanie soku żołądkowego wywołują wywary mięsne, buliony i rosoły
Rumianek, melisa	Mięta
Potrawy gotowane w wodzie, na parze, duszone, bez uprzedniego obsmażania. Potrawy smażone długo zalegają w żołądku.	Posiłki o chropowatej strukturze, z małą ilością wody
Pokarmy o umiarkowanej temperaturze – ponieważ zimne pobudzają motorykę żołądka, gorące zaś dodatkowo powodują przekrwienie błony śluzowej żołądka.	Unikać prozapalnych tłuszczów (olejów: kukurydzianego, sojowego, słonecznikowego, margaryn);
jedz więcej: oliwy z oliwek, olejów z awokado, kokosa, olej lniany lub Smart me Healthlabs	Marynowane produkty, wędzone produkty
dbaj o nawodnienie organizmu	Konserwy mięsne, rybne
Kisiel z siemienia lnianego
Olej z rokitnika
korzeń prawoślazu, korzeń lukrecji, nasiona lnu, nasiona gorczycy, liść babki lancetowatej, miąższ aloesu (h.pylori)	Stopniowe wprowadzanie ziół, jak: np. nagietek, cynamon, goździki, korzeń mniszka, czosnek, imbir, pietruszka

Dietę osób zarówno z kręgu wysokiego ryzyka choroby wrzodowej, jak i osób cierpiących na tę chorobę, należy zawsze traktować indywidualnie.

Dieta w zaostrzeniach choroby

W okresach zaostrzeń stosuje się bardziej rygorystyczne ograniczenia w diecie, tymczasowe, często sprowadzające się do podawania jedynie kleików, najlepiej kontrolowanych przez dietetyka, gdyż nieodpowiednie stosowanie niepełnowartościowej diety może powodować niedoborami witamin i składników mineralnych, a także osłabieniem organizmu i niedożywieniem. U takich pacjentów poprawa stanu klinicznego oraz gojenie się zmian mogą zostać znacząco utrudnione i zaburzone. 

Trawienie ułatwia rozdrabnianie, przecieranie, mielenie i miksowanie potraw. Zalecana jest rezygnacja z potraw smażonych, pieczonych i wędzonych, na rzecz gotowania, przede wszystkim na parze, duszenia bez tłuszczu i pieczenia w folii. Tłuszcz w umiarkowanej ilości należy dodawać do gotowych już potraw.

Zupy kremy warzywne powinny stanowić podstawę jadłospisu.

Przy zaostrzeniu objawów choroby wrzodowej zaleca się zwiększyć ilość podawanych posiłków w ciągu dnia. 

Przykładowy jadłospis w zaostrzeniu: 

Posiłek 1: napar z siemienia lnu
Posiłek 2: kleik ryżowy na mleku z miodem lub Congee
Posiłek 3: herbata rumiankowa, mus owocowy z płatkami jaglanymi
Posiłek 4: pulpety drobiowe (zmielone z marchewką) gotowane na parze
Posiłek 5: zupa jarzynowa przetarta

Po paru dniach zaleca się przejście na dietę łatwostrawną, z uwzględnieniem diety odżywczej. 

Dla zwiększenia odporności organizmu zaleca się wdrożenie probiotykoterapii, zarówno podczas leczenia jak i profilaktycznie. Probiotyki mają także istotny wpływ na tolerancję terapii eradykacyjnej H. pylori oraz w prewencji nawrotów choroby wrzodowej [37] Patrz wyżej- fitoterapia w H.pylori.

Dodatkowo zaleca się:

– spać w pozycji z uniesioną górną częścią ciała (głowa i tułów), co ułatwi oczyszczanie przełyku z kwaśniej treści żołądkowej.

– nawadnianie, głównie między posiłkami spożywać wodę – letnią lub niegazowaną mineralną

– techniki redukcji stresu, takie jak: medytacja, joga, spacer, relaks itp. 

– unikanie przechłodzenia organizmu

–  regularne posiłki o tej samej porze 

– odpowiednia odzież, nie uciskająca brzucha 

– odpowiednia postawa przy jedzeniu; niegarbienie się; pozycja bardzo pochylona podczas jedzenia wpływa negatywnie na procesy trawienia

Na co zwrócić uwagę w diecie i suplementacji:

Cynk

W leczeniu zapaleń błony śluzowej żołądka korzystne może być przyjmowanie cynku np karnozynianu. Naturalne źródła cynku znajdziemy w żródłach takich jak: pestki dyni i słonecznika, ryby, mięso drobiowe, jaja.

Glutamina i arginina

Glutamina przyczynia się do lepszego ukrwienia komórek błony śluzowej żołądka poprzez zwiększenie przepływu krwi przez włosowate naczynia krwionośne. Lepsze ukrwienie błony śluzowej korzystnie wpływa na gojenie zmian zapalnych [39]. Arginina natomiast nie tylko zwiększa przepływ krwi przez błoną śluzową żołądka, ale także oddziałuje na niąprotekcyjnie [40]. Arginina naturalnie występuje w: soi, mięsie wołowym, wieprzowym, drobiowym, w makreli. 

β-karoten

β-karoten zwiększa odporność błony śluzowej przewodu pokarmowego na uszkodzenia, głównie poprzez pobudzenie produkcji ochronnego śluzu. Ma to znaczenie przy nawrotach choroby wrzodowej [41] Zaobserwowano, że osoby z aktywnym zapaleniem błony śluzowej żołądka posiadają niskie stężenie ß-karotenu w soku żołądkowym, a podawanie osobom z owrzodzeniem lub nadżerkowym zapaleniem błony śluzowej żołądka 30 000 IU ß-karotenu dziennie prowadzi do ustąpienia zmian [42]. Źródłem ß-karotenu są owoce i warzywa, m.in. marchew, jarmuż, szpinak, czerwona papryka, dynia oraz morele. 

Wit C

Zakażenie H. pylori prowadzi do uszkodzenia komórek błony śluzowej przewodu pokarmowego oraz uwolnienia wolnych rodników tlenowych. Te niestabilne molekuły są współodpowiedzialne za zniszczenie bariery ochronnej żołądka. Wit C zmniejsza ilość wolnych rodników jako jeden z antyoksydantów. Dodatkowo w soku żołądkowym osób z zapaleniem błony śluzowej żołądka stwierdzano niskie stężenie tej witaminy. Dieta bogata w witaminę C nie tylko hamuje wzrost tej bakterii, ale także aktywność ureazy, enzymu wytwarzanego przez bakterię, uznanego za jeden z czynników odpowiedzialnych za jej patogenność. Niewykluczone, że niskie stężenie witaminy C we krwi i soku żołądkowym poprzez niekorzystny wpływ na system odpornościowy zmniejsza możliwość eliminacji czy eradykacji H. pylori [43,44]. Naturalnym bogatym źródłem tej witaminy są między innymi dzika róża, owoce cytrusowe, czarna porzeczka czy natka pietruszki. Dawkowanie witaminy C jako suplementu, należy zwiększać stopniowo zaczynając od małej dawki 100mg wraz z równoległym stosowaniem leczniczych śluzów. Bądź najlepiej początkowo zastosować:

Olej z rokitnika

Jest prawdziwym superfood przy chorobie wrzodowej, dzięki aktywnym biologicznie składnikom tj. wit. C, rutyna, kwercetyna. Obecnie w wielu rosyjskich szpitalach stosuje się olej rokitnikowy wspomagająco podczas leczenia wrzodów. Kuracja olejem łagodzi objawy bólowe, wspomaga gojenie się nadżerek i wrzodów. [36,45]

IPP

Warto zwrócić uwagę na skutki uboczne przyjmowanych leków. Przykładowo inhibiotory pompy protonowej stosowane przy chorobie wrzodowej, zmniejszają wchłanianie magnezu, cynku, kwasu foliowego i witaminy B12. 

Również po długotrwałym leczeniu inhibitorami może dojść do zmiany składu flory bakteryjnej jelit.

Podsumowanie:

Holistyczne podejście do leczenia choroby wrzodowej żołądka i/lub dwunastnicy powinno obejmować zarówno fitoterapię, właściwą dopasowaną indywidualnie dietę oraz pracę na poziomie psyche. Często zalecam klientom psychoterapię, ustawienia rodzinne, oraz poszukiwania swoich własnych sposobów na wyciszenie. Specjalistyczna pomoc psychologiczna może zmniejszyć lęk, a także wahania nastroju modulujące przebieg choroby i wpływające na jej nawroty, zaostrzenie [48]. 

Podobnie jak w przypadku leczenia innych zaburzeń przewodu pokarmowego, terapię choroby wrzodowej można wspomagać hipnozą [47]. 

Choroba wrzodowa stanowi problem interdyscyplinarny. Przy licznych doniesieniach naukowych o wzajemnym oddziaływaniu na siebie psyche i some, zakwalifikowaniu choroby wrzodowej do chorób psychosomatycznych, myślę, że leczenie holistyczne tej choroby powinno być bardziej powszechne.  

---

Bibliografia:

A. Hurley, Dan. “Your Backup Brain”. Psychology Today. 1 listopada 2011. Źródło internetowe, dostęp 10 lutego 2014.

B.Genes can be ‘changed’ by foods”. BBC News. 17 listopada 2005. Źródło internetowe, dostęp 11 lutego 2014.

C. Lipton, Bruce. Biologia przekonań, Tu i teraz, 2010.

1. Pędlich W, Jakubowska-Kuźmiuk I, Kacprzak-Wiatr A et al.: Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1992: 49-52.
2. Dzieniszewski J, Bielecki K, Brandt Z et al.: Poradnik dla chorych ze schorzeniami narządu trawienia. PZWL, Warszawa 1988: 37-40. 
3. Szczeklik A (red.). Choroby wewnętrzne. T. I, Kraków, Medycyna Praktyczna, 2005: 779–80. 
4. Herold G. Medycyna wewnętrzna, Warszawa, Wydawnictwo Le- karskie PZWL, 2005: 514–515. 
5. Brzeszczyńska J, Gwoździński K: Charakterystyka stanów chorobowych żołądka. Katedra Biofizyki Molekularnej, Uniwersytet Łódzki 1997; 12: 17-28. 
6. Dyrla P, Gil J, Kwiatkowska B: Odpowiedzi gastroenterologa i reumatologa na pytania lekarzy POZ dotyczące stosowania niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Pediatr Med Rodz 2016; 12(1): 28-41.
7. Janowska M, Prystupa A: Choroba wrzodowa jako jednostka psychosomatyczna. Med Og Nauk Zdr 2012; 18(4): 330-333. 
8. Janiec W: Farmakodynamika. Tom 2. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2005: 536-544.
9. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Właściwości osobowości sprzyjające chorobom somatycznym – rola typu D. Psychoonkologia 2008; 1: 7-13. 
10. Stetkiewicz A, Goch A, Adamiak G, Borkowska A. Cechy tempera- mentu, depresja oraz funkcje poznawcze u chorych na chorobę niedokrwienną serca. Pol Merk Lek. 2008; 25(150): 523-527.
11. Tylka J. Podejście psychosomatyczne w wyjaśnieniu przyczyn i ustalenia sposobów terapii zaburzeń zdrowia. Fam Med Prim Car Rev. 2010; 12(1): 97-103.
12. Talley NJ, Ellard K, Jones M, Tennant C, Piper DW. Suppression of emotions in essential dyspepsia and chronic duodenal ulcer. A case-control study. Scand J Gastroenterol. 1998; 23(3): 337-40.
13. Sjodin I, Svedlung J, Dotevall G, Gilberg R. Symptom profiles in chronic peptic ulcer disease. A detailed study of abdominal and mental symptoms. Scand J Gastroenterol. 1985; 20(4): 419-27.
14. Dziurzyński S, Kultys J: Choroba wrzodowa wczoraj i dziś. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2008; 1: 91-97.
15. Bartnik W: Kliniczne aspekty zakażenia Helicobacter pylori. Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2008; 118(7-8): 1-4. 
16. Kowalewska B, Krajewska-Kułak E, Ortman E, Gołębiewska A: Rola czynników psychicznych w rozwoju chorób. Probl Pielęg 2011; 19(1): 134-141. 
17. Parzęcka M, Szaflarska-Popławska A, Mierzwa G et al.: Typ genetyczny Helicobacter pylori a skuteczność leczenia eradykacyjnego. Pol Merk Lek 2009; XXIV, 152: 105-109. 
18. Szczeklik A (red.): Choroby wewnętrzne, Kraków. Medycyna Praktyczna 2005; 1: 780. 
19. Dzieniszewski J, Bielecki K, Brandt Z et al.: Poradnik dla chorych ze schorzeniami narządu trawienia. PZWL, Warszawa 1988: 37-40. 
20. Kokot F (red.): Choroby wewnętrzne. Podręcznik akademicki. Tom 1. Wyd. VIII. PZWL, Warszawa 2004: 316-325.
    21. Blicharski J: Zarys chorób wewnętrznych. Podręcznik dla średnich szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1983: 277-283. 
21. Pędlich W, Jakubowska-Kuźmiuk I, Kacprzak-Wiatr A et al.: Choroby wewnętrzne. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Warszawa 1992: 49-52.
22. Rowicka G, Czajka M: Znaczenie diety w profilaktyce i leczeniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Med Rodz 2011; 1: 15-18. 
23. Ciborowska H, Rudnicka A: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wyd. IV. PZWL, Warszawa 2014: 248-253, 331-332. 
24. Jarosz M: Praktyczny podręcznik dietetyki. IŻŻ, Warszawa 2010: 185-188. 
25. Hasik J, Gawęcki J (pod red.): Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Tom 2. PWN, Warszawa 2000: 190. 
26. Sojka E, Jonderko K: Od laboratorium do praktyki: stres jako czynnik patogenetyczny chorób przewodu pokarmowego. Wiadomości Lekarskie 2013; LXVI(4, II): 379-384. 
27. Dudkowiak R, Poniewierka E: Rola diety i stylu życia w leczeniu choroby refluksowej przełyku. Fam Med Primary Care Rev 2012; 14(4): 586-591. 
28. Hollander D, Tarnowski A: Is there a role for dietary essentials fatty acid in gastroduodenal mucosal protection. Cin Gastroenterol 1991; 13, 1: 72-74. 
29. Grant HW, Palmer KR, Riermesma RR, Oliver M Duodenal ulcer is associated with low dietary linoleic acid intake. Gut 1990; 31: 997-998. 
30. Thompson L, Cockayne A, Stiller RC: Inhibitory effect of polyunsatuated fatty acid on the growth of Helicobacter pylori: a possible explanation of the effect of diet on peptic ulceration. Gut 1994; 35: 1557-1561 
31. Sonica B, Malhotra SR, Renu Bala: Dietary fiber, a forgotten nutrient and chronic diseases: a revive. In: Functional foods for chronic diseases. Edited by Martirosyan D Dallas. D&A Inc 2006; 236-246. 
32. Aldori W, Giovannucci E, Stampfer M: Prospective study of diet and the risk of duodenal ulcer in men. 1997; 145, 1: 41-50. 
33.  Kato I, Nomura GN, Chyou PH: A prospective study of gastric and duodenal ulcer and its relation to smoking, alcohol and diet. Am J Epidemiol 1992; 135: 521-530.
34. Zielińska A: Ocena zależności między sposobem odżywiania a dolegliwościami u osób z zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Piel Zdr Publ 2014; 4(3): 227-237.
35. Carper J: Żywność twój cudowny lek. Hannah Publishing Ltd, Londyn 1995:186-197
36. Jarosz M.: Rola diety w etiopatogenezie i leczeniu chorób żołądka Nowa Medyna- Gastroenterologia 1999: 1-10. 
37. Nowak A, Śliżewska K, Libudzisz Z, Socha J: Probiotyki – efekty zdrowotne. Żywn.- Nauk Technol Ja 2010; 4(71): 20-36. 
38. Frommer DJ: The healing of gastric ulcer by zinc sulphate. Med J Aust 1975; 22 (21): 793-6 . 
39. Houdijk AP, Van Leeuwen PA, Boermeester MA et al.: Glutamine enriched enteral diet increases splanchnic blood flow in the rat. Am J Physiol 1994; 267 (6 ): G1035-40. 
40.  Alexander JW: Immunonutrition: an emerging strategy in the ICU. J Crit Care Nutr 1993; 1: 21-29
41.  Aldoori W, Giovannucci E, Stampfer M et al.: Prospective study of diet and the risk of duodenal ulcer in men. Am J Epidemiol 1997; 145, 1, 41-50. 
42. Sprichew VB, Levachew MM, Rymarenko TV: The effect of administration of beta-karoten in an oil solution on its blood serum level and antioxidant status of patients with duodenal ulcer and erosive gastritis. Vopr Med Khim 1992; 38: 44-7. 
43. Jarosz M, Dabrowska-Ufniarz E, Dzieniszewski J: Witamina C w zakażeniu Helicobacter pylori. Gastroenterol Pol 1996; 3, 1: 73-77. 
44. Sauberlich H: Vitamin C and Immunity. Pharmacology of vitamin C (red. H. Sauberlich). Annu Rev Nutr 1994; 14: 382-383. 
45. Szajdek M, Borowska J: Właściwości przeciwutleniające żywności pochodzenia roślinnego. Żywn-Nauk Technol Ja 2004; 4(41): 5-28. 
46. Abbass A, Kisely S, Kroenke K. Shortterm psychodynamic psychotherapy for somatic disorders. Systematic review and meta-analysis of clinical trials. Psychother Psychosom. 2009; 78(5): 265-74. 
47. Francis CY, Houghton LA. Use of hypnotherapy in gastrointestinal disorders. Eur J Gastroenterol Hepatol. 1996; 8(6): 525-9. 
48. Iazykova TA, Aĭvazian TA, Zaĭtsev VP. The efficacy of combined psychogenic correction of the compromised reserve capacities in the patients presenting with chronic somatic diseases. Vopr Kurortol Fizioter Lech Fiz Kult. 2011; (5): 17-21. 
49. Elta GH, Behler EM, Colturi TJ: Comparison of coffee intake and coffee induced symptoms in patients with duodenal ulcer, nonulcer dyspepsia , and normal controls. Am J Gastroenterol.1990; 85 (10): 1339-42. 
50. Rys budowy żołądka- Wikipedia